C. Formulae, 500-1000. Cambridge, 2009.

A. De-boüard, . Manuel-de-diplomatique-française, and . Pontificale, Voir à ce sujet l'important article de Rudolf Falkowski, « Studien zur Sprache der Merowingerdiplome », dans Archiv für Diplomatik 189 Cf Ian Wood, « The Code in Merovingian Gaul », dans The Theodosian Code : studies in the imperial law of Late Antiquity, p. 161-177. 190 A. Uddholm, « Les traits dialectaux de la langue des actes mérovingiens et le formulaire de Marculf », dans Archivum latinitatis medii aevi (Bulletin du Cange), n° 25, 1955, p. 69. 191 C'est ce que rappelle Theo Kölzer (Die Urkunden der Merowinger, p. XXVI), contre l'opinion d'Ingrid Heidrich sqq et surtout p. 204, ce qui rejette l'idée d'un personnel clérical à la chancellerie mérovingienne et de l'élaboration des diplômes à Saint-Denis pour cette période thèse malheureusement encore inédite d'Alexandre Jeannin, Diplomatique générale Titulatur und Urkunden der arnulfingischen Hausmeier », dans Archiv für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel-und Wappenkunde, n os 11-12 thèse de doctorat d'histoire du droit, des institutions et des faits sociaux, pp.131-132, 1929.

. Le-cas-est-cité-notamment-par-michele-camillo, «. Ferrari, and . Potere, 234 Philippe Depreux a par exemple fait de cet argument le sien (« Ambitions et limites des réformes culturelles à l'époque carolingienne », dans Revue historique, n° 623, juil.-sept, ainsi que Marc Van Uytfanghe (« Les voies communicationnelles du message hagiographique au haut Moyen Âge », dans Comunicare et significare nell'alto medioevo 235 Katrien Heene, « Merovingian and Carolingian hagiography : continuity or change in public and aims ? », dans Analecta Bollandiana, pp.581-746, 1989.

W. Van-egmond, 44 : « Possibly a latin text served as a basis for an oral delivery either in Latin or in the vernacular, with only a knowledge of spoken Latin being required on the part of the audience ». 237 Voir les références bibliographiques fournies par Marieke Van Acker, p. 30, n. 63. 238 M. Van Uytfanghe, « Histoire du latin ... », p. 603. 239 Cf, Les voies communicationnelles du message hagiographique au haut Moyen Âge », dans Comunicare et significare nell'alto medioevo, 15-20 aprile The audience of hagiographical texts », p. 49 et p. 50 sq. 241 M. Van Uytfanghe, « Histoire du latin ... », p. 598. 242 H. Röckelein, « Zur Pragmatik hagiographischer Schriften im Frühmittelalter », dans Bene vivere in communitate : Beiträge zum italienischen und deutschen Mittelalter. Hagen Keller zum 60. Geburtstag Ganz The study of Caroline, pp.719-720, 1953.

. Peter-rück, 685 À propos de ce type d'actes, on peut mentionner, sans cacher quelque déception, l'article, il est vrai pionnier sur la question, de Benoît-Michel Tock, La mise en scène des actes privés en France au haut Moyen Âge » [actes du colloque « Öffentlichkeit und Schriftdenkmal in der mittelalterlichen Gesellschaft, pp.122-149, 2004.

H. Cette-idée-est-traitée-par and . Fichtenau, -162) qui croit en une exhibition de la charte lors de sa récitation, pp.21-32, 1966.

. Wiegand, «. Dans, and . Gebärdensprache-im-mittelalterlichen-rechtdans-frühmittelalterliche-studien, où l'Urkundensprache est évoquée p. 297. 693 M. Mersiowsky, « Graphische Symbole in den Urkunden Ludwigs des Frommen », dans Graphische Symbole in mittelalterlichen Urkunden : Beiträge zur diplomatischen Semiotik, éd. Peter Rück L'article fournit en outre une bibliographie substantielle sur la question. 779 « Vita sanctae Balthildis, Mit Hand und Mund : Sprachgebärden aus dem mittelalterlichen Rechtsleben » (ibid., n° 25 489 n. 2. 780 Gabriel Sanders « Le remaniement carolingien de la 'Vita Balthildis' mérovingienne », dans Analecta Bollandiana, pp.363-379, 1982.

. Ibid, (A, l. 23 = B, l, pp.507-537

V. Galli-confessoris-triplex, ». Dans, and M. G. Krusch, Hannovre, 1902 (« SS rer. Merov. », 4, « Passiones vitaeque sanctorum aevi Merovingici, pp.232-233

M. Naevis-non-omnino-caret, ». , and É. B. Krusch, This new vita failed to please, for less than twenty years later Gozbert sets Walahfrid to work afresh on the vetustissima. » (Martin Brooke, « The prose and verse hagiography of Walahfrid Strabo », dans Charlemagne's heir : new perspectives on the reign of Louis le Pious (814-840), dir. Peter Godman et Roger Collins 836 Ibid L'édition fournie vingt-cinq ans plus tard par Maud Joynt The life of n'a malheureusement pu être consultée pour la présente étude. (40) Tempore uero alio rusticus quidam in eadem beati patris basilica cerae particulam suis aptandam usibus ab altari occulte diripuit Inde regressus ad hospitium, dum de sinu ceram ad quodlibet opus ex ea faciendum protraheret, in duritiam lapidis conuersam inuenit ; continuoque recurrens ad ecclesiam, loco suo quod abstulerat restituit, et asstantibus suam salubriter confessus proteruiam, quod factum fuerat indicauit. Qui rei nouitate stupefacti, dum inter admirationem eandem particulam certius rem cognituri tollerent ab altari, mirum dictu ! in pristinam suae naturae mollitiem reperere mutatam. (41) Iuuenis quidam pauperculus, orationis causa monasterium adiens, fratrem suum iam dudum amissae uocis dispendia deplorantem secum adduxit. Cumque altari sancti Galli appropinquasset, presbyterum quendam inibi sacrosancta tractantem mysteria conspexit, et consummationem sacrae actionis opperiens, eiusdem sacerdotis ab officio redeuntis genibus aduoluitur, et ut pro muto dignaretur aliquas fundere praeces ad Dominum, instanter exorat. Et ille huiusmodi desiderio satisfaciens, primo orationem pro misero fecit, deinde crucis eum muniuit signaculo ac sic dominici corporis et sanguinis sacramento firmauit. Quo facto, resolutis linguae uinculis, qui mutus aduenerat, pristinae locutionis recepit officia. (42) Puerum quendam membris omnibus ita contractum, ut per se nullatenus quoquam progredi potuisset, non longe in itinere, quod monasterium ducit, hi qui eum ferre solebant solum dimiserunt. Armentarius autem quidam per eandem uiam de silua monasterium tendens, dum iacentem miserum conspexisset, ait ad eum : "Quomodo et unde, o flebilis, aduenisti, quoue securitatis genere in hoc solitudinis horrore non timuisti remanere, quo itaque uenire desiderasti ? Et ille : "Pro his", inquit, "calamitatibus, quarum me numerositate septum uides, ad beati Galli patrocinia multo iam ex tempore peruenire cupiueram. Sed ecce ! hi quorum me labore illuc deferri sperabam, modo uiae longitudine fatigati me miserum in hac solitudine reliquerunt fame cruciandum et bestiis lacerandum". His ille questibus per compassionem ad misericordiam flexus, puerum humeris impositum per unum miliarium ad monasterium portat. Quem deinde frater, cui suscipiendorum pauperum cura commissa est, assumens, congrua mansione refouit. Nocte itaque quadam circa nocturnas uigilias, ceteris qui similiter suscepti fuerant ad ecclesiam festinantibus, coepit idem puer omnes attentius exorare, ut ad basilicam deferretur ; cunctisque id quod petebat denegantibus, coepit crebris beati Galli nomen inuocare clamoribus, deinde etiam horribilius perstrepere, ita ut non paruum audientibus terrorem ingereret. Itaque quibusdam, ut causas angustiarum eius agnoscerent, introeuntibus, sanus inuentus est et cum gratiarum actione ad ecclesiam properauit Puellam paralisi multo tempore laborantem sui ad monasterium detulerunt Quae in ecclesiam deportata ad lectionem euangelii, quae in nocturnis secundum consuetudinem regularis officii recitatur excubiis, circumstantes, ut se a terra sustollerent et inter manus sustentarent, coepit rogare ; cumque subleuata fuisset, dimitti se postulauit, 832 Ibid., p. 233 « Ipsius autem sermo tumidus multisque teutonismis refertus neque mendis grammaticis vacuus ». 833 « Between 816 and 824 Gozbert had commissioned a rewriting from Wetti Illis autem id facere metuentibus Cuiusdam patrisfamilias non longe a monasterio commanentis ancilla dum fortuito domus ianuas aperiret, turbo uenti puluerem et paleas in faciem eius et oculos proiecit, statimque crescente molestia, paulatim ei uisus decreuit, donec horrendis penitus tenebris cingeretur. Haec ad ecclesiam beati Galli perducta, cum eius suffragia primo ingressu deuotissime praecaretur, recepto quod amiserat lumine, gaudens abscessit. 922 M. Banniard, « Migrations et mutations en latin parlé : faux dualisme et vraies discontinuités en Gaule (V e - X e siècle) », dans Plurilinguismo e diglossia fra Tarda Antichità e Medio Evo, pp.552-235, 1927.

. Id, Du latin des illettrés au roman des lettrés : la question des niveaux de langue en France (VIII e -XII e siècle) », dans Zwischen Babel und Pfingsten

. Jh, Luzern [Entre Babel et Pentecôte : différences linguistiques et communication orale avant la modernité (IX e -XVI e siècle) : actes du 3 e colloque franco-allemand du groupe de recherche « Société et communication individuelle avant la modernité » (SCI) rattaché à l'Institut Historique de l, Akten der 3. deutsch-französischen Tagung des Arbeitskreises « Gesellschaft und individuelle Kommunikation in der Vormoderne » (GIK) in Verbindung mit dem Historischen Seminar der Univ, pp.16-19, 1984.